Een zoektocht naar innovatieve oplossingen om het gevoel van onzekerheid en ontevredenheid van Nederlandse pensioendeelnemers te verkleinen

Ondanks dat het Nederlandse pensioenstelsel bekendstaat als een van de veiligste en duurzaamste ter wereld, ervaren veel Nederlanders het verwachte inkomen na pensionering als onzeker. Door dit gebrek aan vertrouwen steunt nog maar minder dan de helft van alle deelnemers een verplicht pensioen en verlangt de meerderheid naar meer controle over de eigen financiële situatie (Motivaction, 2018).
Het Nederlandse pensioenstelsel is sinds het oprichten in de jaren 50 onderhevig aan verschillende economische, politieke en financieel maatschappelijke invloeden, waaronder de dalende rente, de bankencrisis en de verhoging van de AOW-leeftijd. Er zijn verschillende (intuïtieve) manieren waarop mensen reageren op dit soort gebeurtenissen. In de literatuur van de gedragseconomie is een aantal standaard heuristieken gedefinieerd dat aangeeft waarom mensen reageren hoe ze reageren. Dat Nederlandse pensioendeelnemers een gevoel van onzekerheid met betrekking tot het pensioen en daardoor ontevredenheid over het pensioenstelsel ervaren, kan worden verklaard als er door de ogen van de gedragseconomie naar (ontwikkelingen van) het pensioenstelsel wordt gekeken. Dit paper kijkt naar meerdere manieren om het pensioenstelsel weer draagvlak te bezorgen, terwijl het in de huidige discussie over het pensioenstelsel vooral gaat om het cijfermatig optimaliseren van pensioenuitkomsten. De volgende heuristieken worden besproken:
– Verliesaversie: iets verliezen wordt als vervelender ervaren dan dat iets winnen prettig is;
– Risicoaversie: mensen geven in principe de voorkeur aan zekere uitkomsten boven onzekere uitkomsten;
– Endowment Effect: de waarde die mensen toekennen aan eigen bezit is hoger dan de waarde die zij toekennen aan datzelfde product als zij dit niet in hun bezit hebben;
– Framing: de uitkomst van een beslissing over een onzekere uitkomst wordt deels bepaald door de manier waarop het probleem geformuleerd wordt;
– Defaults: bij het maken van (complexe) pensioenkeuzes laten deelnemers zich (intuïtief) leiden door de standaard keuzes die door professionals voor hen zijn klaargezet.
De lessen uit de gedragseconomie en ervaringen uit het buitenland (in het bijzonder Zweden en het Verenigd Koninkrijk) kunnen helpen bij het creëren van innovatieve oplossingen die het gevoel van onzekerheid bij deelnemers verlagen en daardoor het draagvlak voor het Nederlandse pensioenstelsel vergroten. In dit paper worden drie innovatieve oplossingen voorgesteld op het gebied van gamification (pensioenspel), keuzearchitectuur en human focussed design, waarbij wordt aanbevolen om het pensioenspel nader te verkennen. Dit pensioenspel speelt in op alle vijf genoemde heuristieken. Gamification beschrijft namelijk het inrichten van een tool waarmee mensen in een fictieve wereld kennis opdoen over de realiteit (het pensioenstelsel en pensioenopbouw van deelnemers, ook gekoppeld aan hun eventuele individuele keuzes). Door eigenschappen van het spel in te richten op gedragseconomische heuristieken kan de maker met het spel verschillende doelen behalen, zoals groter begrip van pensioenen en het waarderen van risico’s tijdens de opbouwfase.
De keuzearchitectuur beschrijft dat het gevoel van keuzevrijheid kan bijdragen aan het verlagen van onzekerheid over pensioen. Door het bieden van een regeling met meer keuzevrijheid kan mogelijk worden bereikt dat deelnemers meer het gevoel van controle hebben, doordat er meer te kiezen is. Dit zou dan kunnen bijdragen aan het verlagen van het gevoel van onzekerheid. Bepaalde varianten van keuzearchitectuur brengen echter ook negatieve gevolgen mee voor de pensioenopbouw.
Human Focussed Design gaat er van uit dat als rekening wordt gehouden met de gevoelens, onzekerheden en meningen van gebruikers dit een hogere mate van betrokkenheid, motivatie, zekerheid en tevredenheid tot gevolg heeft. De thema’s uit Human Focussed Design kunnen dienen als richtlijnen bij de ontwikkeling van nieuwe producten en diensten.