Terugblik themaconferentie: veranderende (pensioen)wereld, financiële planning en keuzearchitectuur

In hoeverre past het pensioenstelsel nog naadloos in onze veranderende maatschappij? Met meer verantwoordelijkheid en risico voor het individu, ontkomen we bijna niet aan het bieden van meer keuze. Maar welke rol gaan maatwerk en keuzevrijheid dan spelen bij een optimale financiële planning over de levenscyclus? Welke impact heeft dit mogelijk op de welvaart? Deze vragen staan centraal in het themaproject ‘Keuzearchitectuur in pensioenen en pensionering’.

Op 3 oktober organiseerde Netspar samen met het CPB en APG een themabijeenkomst over de ontwikkelingen in Nederland, het buitenland en waarin de eerste onderzoeksbevindingen werden gepresenteerd. Basis van deze bijeenkomst is het themaproject Keuzearchitectuur in pensioenen waarin de komende jaren de impact van meer keuzevrijheid en maatwerk in pensioenen wordt onderzocht.

Veranderende (pensioen)wereld
Laura van Geest (CPB) schetste het toekomstbeeld waarin we steeds langer leven en waarin voor veel mensen geldt dat elk gewonnen jaar ook een gezond levensjaar is. Hoewel het percentage mensen met een chronische ziekte stijgt, heeft dit niet direct grote impact op het percentage arbeidsongeschiktheid. Ook niet bij stijgende AOW-leeftijd. Wél zijn er grote verschillen tussen groepen mensen. En gezond betekent niet per definitie productief. In hoeverre kunnen mensen bijvoorbeeld technologische ontwikkelingen bijhouden? Bijscholing is in veel gevallen belangrijk om breed inzetbaar te blijven. Waarbij geldt dat dit voor lager opgeleiden minder vaak het geval is. De inkomensverdeling over de levenscyclus kan ook beter. Maar in hoeverre kunnen mensen werken aan een optimale financiële planning als kennis en betrokkenheid laag zijn?

Keuzevrijheid: welvaartswinst?
Zorgt een systeem van volledige of gedeeltelijke keuzevrijheid voor meer betrokkenheid bij en kennis over het pensioen? En zijn de risico’s op verkeerde beslissingen niet te groot? Welvaartsverlies van een te lage inleg kan fors zijn en onder meer door het groeiend aantal ZZP’ers staat deelname aan pensioenopbouw in Nederland onder druk. Maar ook oversparen vormt een risico. Een goede standaard is van belang, maar een beperkte mate van keuzevrijheid kan wel degelijk welvaartswinst opleveren, vertelt Marcel Lever (CPB) in zijn presentatie.

Internationale ervaringen
Zowel in Engeland (presentatie) als Australië (presentatie), waar men meer keuzevrijheid kent dan in Nederland, blijken veruit de meeste mensen voor de default optie te gaan. Ook blijkt keuzevrijheid, bijvoorbeeld voor het opnemen van een lumpsum, niet per definitie tot problemen of onverantwoordelijk gedrag te zorgen. Educatie en advies over financiële issues, inclusief pensioen, spelen een belangrijke rol bij het helpen maken van de meest optimale keuze. Werkgevers en overheid kunnen hierin voortouw nemen. In Denemarken (presentatie) kent men, net als in Nederland, een paternalistisch pensioenstelsel met zeer beperkte keuzevrijheid. En hier is men, net als in Nederland, een beetje als vissen: ze waarderen het water niet waarin ze zwemmen. Ons pensioenstelsel biedt relatief veel zekerheid, maar een beperkte mate van keuzevrijheid is misschien toch aan te raden, voor betere afstemming op individuele wensen.

Conditionele keuzevrijheid en inzet eigen woning
Hoe deze beperkte keuzevrijheid eruit zou kunnen zien, vertelt Eduard Ponds (TiU) in zijn verkenning van de mogelijkheden van ‘conditionele keuzevrijheid’. Gemiddeld gezien hebben ouderen in Nederland veel vermogen. De heterogeniteit is echter groot: er zijn veel over- maar ook veel onderspaarders. In de toekomst zal radicaler gekeken moeten worden naar deze verschillende situaties van mensen. Daarnaast zit veel vermogen vast in steen en is er nog geen ontwikkelde markt voor het verzilveren van het eigen huis. Dirk Brounen bracht in kaart welke mogelijkheden er nu zijn en welke kosten dat met zich meebrengt. De komende maanden wordt dit onderzoek naar het eigen huis als aanvulling op het pensioeninkomen verder uitgewerkt. Conditionele keuzevrijheid, waarbij er een of twee concrete opties worden geboden, zoals een lumpsum of verzilveren van de overwaarde, lijkt – ook gezien de internationale ervaringen – een goede optie voor het beter spreiden van vermogen over de totale levenscyclus. Dit wordt in het themaproject verder uitgediept.

Executie
In de afsluitende presentatie van Gerard van Olphen (APG) benadrukt hij dat het succes van het pensioenstelsel met name zit in de executie. Dat vraagt om een kritische blik naar binnen als uitvoerder en een heroriëntatie van product centraal naar deelnemer centraal. Meer keuze die aansluit bij de persoonlijke situatie, meer transparantie, overzichtelijk en hanteerbaar. De rechtvaardiging van het stelsel zit erin of de deelnemer in staat is zelf op een verantwoorde manier om te gaan met financiële planning.