Terugblik lezing Cass Sunstein “How change happens”

Nicole Stolk, directielid van DNB, maakte in haar introductie duidelijk wat de statuur is van Cass Sunstein en waarom het een eer was hem te mogen ontvangen. Om te beginnen is hij de meest geciteerde Amerikaanse rechtsgeleerde en de oprichter en directeur van het Program on Behavioral Economics and Public Policy van de Harvard Law School. Cass Sunstein heeft een groot aantal wetenschappelijke artikelen en rond vijftig boeken over uiteenlopende onderwerpen op zijn naam staan. Onder economen en een breder publiek is hij vooral bekend als een van de auteurs, samen met Richard Thaler die later de Nobelprijs economie voor gedragseconomie zou krijgen, van het boek “Nudge, Improving Decisions About Health, Wealth and Happiness.” Stolk vergat niet in haar introductie te vermelden dat Sunstein een professionele squash speler is, en zelfs nummer 1 in de VS in zijn leeftijdscategorie – een scherpe geest in een gezond lichaam.

Tsaar
Sunstein heeft naast academische expertise ook politieke ervaring. Hij maakte in 2008 deel uit van het campagneteam van Barack Obama en was van 2009 tot 2012 hoofd van de White House Office of Information and Regulatory Affairs. Dat klinkt saai, maar het is een functie die beter bekend staat als “regulatory czar”. Er zijn meer “tsaren” in de VS, en ze kunnen grote invloed hebben, want als zij een voorstel doen wordt het overgenomen, tenzij de betreffende minister erg dwarsligt.

Controversieel
De benoeming van Sunstein in deze functie had nogal wat voeten in de aarde en liep zeven maanden vertraging op omdat belangengroepen zich ertegen verzetten en een antilobby voerden in de Senaat. Ter rechterzijde verwezen ze naar een eerder pleidooi van Sunstein om de hobbyjacht te verbieden () en naar zijn rechtsfilosofische publicaties over dierenrechten. Ter linkerzijde waren er bezwaren vanwege Sunsteins liberale visie en vertrouwen in de markt. Sunstein, wiens benoeming uiteindelijk door de Senaat werd goedgekeurd, benutte zijn positie als “czar” vooral om in het beleid rekening te houden met het gedachtengoed van de gedragseconomie. Richard Thaler noemde hem om die reden de “Nudger-in-Chief”. Een van de voorbeelden waarin de invloed van Sunstein is te herkennen is the executive order nr 13563 van toenmalig president Obama getiteld Improving Regulation and Regulatory Review. Sunstein hechtte er sterk aan dat de term “default rules” (wat als de standaardkeus wordt aangeboden) hierin werd opgenomen gezien de grote mogelijkheden daarvan om mensen de keuzes te laten maken die bij hun eigen doelen passen.

Schoollunch
Een concrete, door Sunstein gerealiseerde toepassing, is de Healthy Hunger-Free Kids Act uit 2012. Die zorgde voor het omkeren van de standaard bij het aanmelden voor een gratis schoollunch. Voordien moesten kinderen die in aanmerking kwamen actief worden aangemeld door hun ouders voor het gratis lunchprogramma, voortaan werden de kinderen automatisch (standaard) deelnemer (zie ook Sunstein, 2013). Wat volgde was een stijging van het aantal kinderen dat een gratis (gezonde) lunch op school kreeg van een kwart miljoen. De voor Netspar/het financiële domein relevante vergelijking met pensioensparen (voor zzpers en voor mensen met een te lage pensioenvooruitblik): laat ze automatisch, maar niet verplicht, extra sparen. Het is een voorstel dat Zvi Bodie, toen lid van de Scientific Council van Netspar, en ikzelf deden in een in 2011 verschenen Netspar paper getiteld “Rational Pensions for Irrational People”. Wie weet was het er van gekomen als we ook in Nederland een “regulatory czar” hadden gehad met gedragseconomische kennis; wie weet komt het er nog eens van.

Verandering
Terug naar Cass Sunstein. In zijn lezing voor Netspar/Tisem/DNB ging hij in op een onderwerp dat hem de laatste jaren bezighoudt: hoe komen veranderingen in een samenleving tot stand? En wanneer blijven ze uit? Sunstein gaf drie begrippen om zowel het voortduren van een status quo als een snelle verandering ervan te verklaren: preference falsification, diverse thresholds, en interdependency.

Durven
Preference falsification is het verschijnsel dat mensen niet durven toe te geven -tegenover zichzelf, tegenover anderen – dat ze bepaalde voorkeuren hebben. Ze leggen zichzelf het zwijgen op. Misschien vindt iemand de status quo eigenlijk onwenselijk, maar gaat hij of zij ervan uit dat dit nu eenmaal is wat iedereen vindt, denkt en wil. Dat betekent dat de status quo kan blijven bestaan zelfs als die maar door een kleine minderheid geprefereerd wordt. Mensen voor wie het niet uitmaakt én mensen die graag verandering willen houden hun mond, of zeggen zelfs iets anders dan ze echt vinden.

Nullen
Threshold diversity is het verschijnsel dat mensen verschillen in de drempel die ze over moeten om nieuw idee of afwijkende visie te uiten. Sommigen trekken zich er niets van aan wat anderen zullen denken. Omdat het ze niet kan schelen, of omdat ze zo gepassioneerd zijn over een onderwerp dat ze negatieve reacties voor lief nemen. Sunstein noemt mensen die ondanks de heersende norm hun mond open doen “zero”s. Niet omdat ze niks waard zijn, maar omdat niets voor nodig is om ze te laten zeggen wat ze denken (“zero threshold”). Dan zijn er de “ones”: die bewegen niet uit zichzelf, maar wel als één ander dat heeft gedaan. De “tweetjes” komen pas in beweging als derde, enzovoort.

Bewegen
De derde factor, interdependency, heeft betrekking op het feit dat de eentjes, tweetjes, enzovoort pas in actie komen als ze anderen hebben zien bewegen. Deze drie factoren samen leiden ertoe dat grote sociale veranderingen onvoorspelbaar zijn, en als verrassing komen. We kennen per definitie de geheime wensen van mensen niet. Of ze een zero, een, twee enzovoort zijn weten we pas nadat ze bewogen hebben. In het sprookje De Kleren van de Keizer is het kind een zero, en ging de rest mee omdat in elk geval sommigen een lage drempel hadden. Dezelfde factoren die de status quo kunnen laten voortbestaan zelfs als de meerderheid iets anders wil, kunnen er ook toe leiden dat een norm, ogenschijnlijk plotseling, omslaat. De #metoo is een voorbeeld: vrouwen die jarenlang hun mond hadden gehouden, ja misschien zichzelf hadden wijsgemaakt dat ze geen probleem hadden met seksuele intimidatie, kwamen nu naar voren. Aan de andere kant voelen mensen die van binnen altijd racist waren zich na de verkiezing van Trump vrijer om dat te uiten.

Datatechnologie
Zou de hedendaagse datatechnologie sociale verandering wél kunnen voorspellen? Sunstein stelt van niet. Zeker, Google kan uit zoekgedrag wel iets afleiden over ware preferenties. Maar niet alles, en al helemaal niet of iemand een nul, een, twee enzovoort is, op een bepaald terrein. Dat weet je immers pas achteraf. Wel is het zo dat online kan worden voorspeld dat veel mensen, mogelijk gelijkgezinden, van plan zijn zich op enig moment te verzamelen. Wat het voorspellen compliceert is ook dat voorkeuren zelf beïnvloed kunnen worden door de status quo. Vrouwen van nu zijn volgens enquêtes nauwelijks gelukkiger, of zelfs minder gelukkig, dan vrouwen zestig jaar geleden. Volgens Sunstein is dat geen teken dat de emancipatie niet bevallen is, maar laat het zien hoe mensen zich aanpassen ook in wat ze tevreden maakt. Vrouwen van nu zouden zich namelijk veel ongelukkiger voelen als ze de rol van de vrouw van zestig jaar geleden zouden moeten vervullen.

Discussie
De discussie met de zaal – waarbij opviel dat vooral de jongere aanwezigen het woord namen en Sunstein kritisch bevroegen- ging onder andere over de vraag of het voor de kans op social change uitmaakt of je een tweepartijensysteem hebt zoals in de VS, of het meerpartijensysteem met representatieve vertegenwoordiging zoals wij dat kennen. Daarop moest Sunstein het antwoord schuldig blijven: er is geen onderzoek naar gedaan. Verder kwamen de presidentsverkiezingen aan bod, waarvan de uitslag ook plotseling een andere kan zijn dan velen dachten. In verband met het onderwerp van de lezing is een recent onderzoek naar de kansen van Elizabeth Warren om de democratische kandidaat te worden interessant: nogal wat kiezers geven aan dat ze haar verkiezen boven Biden, maar denken dat anderen geen vrouwelijke president willen, en Biden om die reden meer kans maakt tegen Trump. Een voorbeeld van preferentiefalsificatie?

Pensioenen
Wat kunnen we hiervan opsteken voor Nederland, de financiële sector en in het bijzonder pensioenen? In elk geval dat we niet kunnen voorspellen of en wanneer Nederlanders de straat opgaan als ze ontevreden zijn over instituties. Dat enquêtes over vertrouwen in financiële arrangementen en instituties wel iets zeggen over de ontwikkeling in opinies, maar niet over wanneer voor mensen de maat vol is. Misschien dat we pensioendeelnemers een vraag zouden kunnen stellen om in te schatten of ze een nul, een, twee of meer zijn op het gebied van pensioenzaken. Wellicht is de meest nuttige les dat we uit grote veranderingen in het verleden minder kunnen afleiden voor heden en toekomst dan we dachten en hoopten. De patronen die achteraf worden gezien en waarmee wordt “verklaard” waarom zich een revolutie, op welk terrein dan ook, voltrok zijn een voorbeeld van hoe de mens structuren wil zien in iets wat door een samenloop van factoren ontstond. Waarmee we zijn bij de chaos theorie, en de metafoor van die ene vlinder die door al dan niet met de vleugels te klapperen wel of niet een orkaan uitlokt. En verder kan het voor pensioen in Nederland geen kwaad de artikelen van Sunstein over de macht van nudges te lezen. Het benutten van de keuze-architectuur vereist vaak geen wetgeving, en is evenmin kostbaar. Win-win-win zou je zeggen.

Door: Henriëtte Prast (TiU)